2025’e doğru geri sayarken yılın haberlerini inceledik ve 2024’te ele aldığımız konular arasında öne çıkanları, içerdikleri temalara göre derledik. Tüm derlemelerimize buradan erişebilirsiniz. Bu derlemede, oturduğunuz yerden ücretsiz olarak görebileceğiniz kültür ve sanat koleksiyonlarını listeledik.

Kültür ve sanat mirasları son yıllarda müzeler, galeriler, kütüphaneler ve bağımsız kuruluşlar tarafından yüksek çözünürlüklü olarak taranıyor ve ücretsiz olarak görüntüleme ve indirme için internete açılıyor. Bu çevrim içi koleksiyonlar ve arama motoru şeklinde dizayn edilen platformlar; eski baskı resimler, kaset tasarımları, eski kitaplar, ses kayıtları, yaratıcı toplulukların ihtiyaçlarına özel kaynaklar ve ilk kez gün yüzüne çıkan modern sanat eserleri gibi parçalardan oluşabiliyor. Bu yıl internete açılan İstanbul Ansiklopedisi gibi ülkemizden dünyaya açılan koleksiyonlar da büyük ilgi kaynağı.

Şimdi gelin bu heyecan verici kaynaklara bu yıl neler eklendiğine birlikte bakalım.

“İstanbul Ansiklopedisi” Çevrim İçi Olarak Erişime Açıldı

Salt ve Kadir Has Üniversitesi iş birliğiyle hayata geçirilen istanbulansiklopedisi.org, tarihçi ve romancı Reşad Ekrem Koçu’nun yarım kalmış İstanbul Ansiklopedisi’nin basılı ciltleri ile binlerce arşiv belgesini bir araya getiriyor. Koçu, İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmak üzere 1944’te başladığı etraflı kaynak tarama ve madde yazımı çalışmalarını vefatına kadar sürdürmüş. Koçu’nun 24 cilt olarak planladığı ansiklopedinin G harfine kadarki ilk 11 cildi 1973’e dek aralıklarla Tan Matbaası, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, Ercan Matbaası, Hamle Matbaası ve Koçu Yayınları tarafından fasiküller hâlinde basılmış. Sokaklardan mimari yapılara, önemli ya da sıradan kişilerden şehrin âdetlerine, tarihî olaylardan şehir efsanelerine, nice konu farklı anlatımlar ve resimler eşliğinde kayda geçirilmiş. Dönemin değerli tarihçi, edebiyatçı, akademisyen ve sanatçılarının katkıda bulunduğu İstanbul Ansiklopedisi, tezkirecilik geleneğiyle Batılı ansiklopedizmi birleştiren bir başvuru kaynağı, bir tanıklıklar derlemesi ya da İstanbul’a dair her şeyi içerme çabasında devasa bir girişim olmasının yanı sıra, bütün bu malzemeyi kendine has bir İstanbul fikri veya imgesi olarak yeniden inşa eden sıra dışı bir çalışma.

Telifsiz Görseller İçin Arama Motoru: Public Work

Public Work, kamu malı niteliğindeki illüstrasyon, diagram, resim ve fotoğraflardan oluşan 100.000’i aşkın görsel arasında arama yapma imkanı sunuyor. Hızlı ve pratik bir arayüze sahip olan arama motoru, muhtemelen ilgili görselleri (hem görsel hem de içeriksel açısından) otomatik olarak kategorilere ayırmak ve önermek için yapay zekayı kullanıyor. Görsellerin üzerine tıklayıp büyütebiliyorsunuz veya doğrudan indirebiliyorsunuz. Bu arama motorunun olumsuz tarafı, kaynak bulma ve ilişkilendirmelerinin pek iyi olmaması. Görsellerin sol altında çıkan info (i) işaretini tıkladığınızda belirli bir miktar hap bilgiye ulaşabiliyorsunuz. Ancak dijital arşivlerdekine kıyasla çok az bir bilgi karşınıza çıkıyor. Public Work‘un en ilginç yönlerinden biri ise öneri olarak ziyaretçinin karşısına çıkardığı kategoriler. Bunların arasında “gece dans”, “peri masalları” ve “saykodelik diagramlar” gibi örnekler bulunuyor.

Ormanları Dinleyebileceğiniz Platform: tree.fm

tree.fm, dünya genelinde ormanlarda yapılmış ses kayıtlarını doğa tutkunlarıyla buluşturuyor. tree.fm, Berlin merkezli tasarım stüdyosu New Now tarafından yaratılmış. Platform; Kerala’daki (Hindistan) tropik ormanlardan, Madagaskar’ın Dünya Mirası ilan edilen ormanlarına uzanan zengin bir ses arşivi niteliğinde. Ekvador’daki kuşların şarkılarını veya Panama’nın inanılmaz böcek cıvıltılarını bu platform üzerinden dinlemek mümkün. Arşivde, Serdar S. tarafından Atatürk Arboretumu’nda yapılmış bir kayıt da mevcut.

İngiltere’nin Sokak Sanatı Dijitalleştirilerek Tüm Dünyanın Ziyaretine Açılıyor

İngiltere’nin önemli sokak sanatı işleri, tüm dünyanın erişimine açık olan digital bir arşivde toplanarak ölümsüzleştiriliyor. Sokak sanatı, doğası gereği geçici. Eserler; hava koşulları, hırsızlık veya yıkım nedeniyle birçok potansiyel riske karşı savunmasız. Bir sanat eğitimi yardım kuruluşu olan ve Birleşik Krallık’taki tüm halka açık sanat koleksiyonlarına çevrim içi olarak ev sahipliği yapan Art UK, sokak sanatı işleri için de harekete geçti. Art UK ülke çapındaki kamu sanat koleksiyonlarına ait 300.000’den fazla eseri çevrim içi olarak arşivlemiş durumda. Üç yıl sürecek yeni bir girişimde bulunan Art UK, bu süre zarfında Birleşik Krallık genelinde 5.000 parça sokak sanatı işini koleksiyona ekleyecek. Böylece hem ülkeye gidemeyenler ücretsiz olarak eserleri görebilecek hem de bu sanat mirasının, fiziken yok olduktan sonra bile gelecek nesillere ulaşmasını sağlayacak.

Picasso’nun Daha Önce Halka Açılmamış Eserleri İnternet Üzerinden Erişime Açıldı

Çoğu daha önce halka açılmamış olan binlerce Picasso eseri, internet üzerinden ücretsiz olarak tüm dünyanın erişimine açıldı. Tüm zamanların en etkili sanatçılarından biri ve kübist hareketin kurucularından Pablo Picasso 79 yıllık kariyeri boyunca inanılmaz derecede üretkendi. Artık Musée Picasso Paris / Picasso Müzesi ve bu müzenin arşiv ekibi sayesinde sanatçının eserlerine, yazılarına ve hatıra eşyalarının yer aldığı bir hazineye dijital bir arşiv aracılığıyla kolayca erişmek mümkün.

Müze halihazırda veritabanına 19.000’i fotoğraf olmak üzere yaklaşık 60.000 öğe yüklemiş.. Ayrıca en az 200.000 belgeyi daha dijitalleştirmeyi planlıyorlar. Picasso’nun mülkiyetinde olup doğrudan müzeye bağışlananlar da dahil olmak üzere, bu parçaların çoğu daha önce hiç halka sunulmamıştı.

Farklı Dallarda Soyut Sanatın Bağlantılarını Gösteren Etkileşimli Arşiv

Modern Sanat Müzesi tarafından yaratılan “soyut sanatın etkileşimli sosyal ağ haritası” soyutlamanın farklı dallardaki bağlantılarını ortaya koyuyor.

En sevdiğiniz soyut sanatçı kim? İlk aklınıza gelen cevap elbette hangi alana ya da alanlara ilgi duyduğunuza göre değişecektir. Ressam Wassily Kandinsky, besteci Arnold Schoenberg, şair Guillaume Apollinaire, fotoğrafçı Alfred Stieglitz ilk akla gelenler arasında olabilir. Peki bu farklı dallardaki soyut eserler ve sanatçılar arasındaki bağlantıları hiç merak ettiniz mi? Sanatsal hareketlerden, özellikle de soyutlama kadar kapsayıcı ve etkili bir hareketten bahsettiğimizde; tüm isimler, tüm resimler, tüm kompozisyonlar, tüm şiirler, tüm fotoğraflar – ve diğer alanlardan çalışmalar – birbiriyle bağlantılıdır. Soyut sanatçıların, sanatta daha önce görülmemiş kavram ve duyguları görünür, işitilebilir ve okunabilir hale getirmeyi başarmış olmaları gibi, Modern Sanat Müzesi’nin soyut sanatın etkileşimli sosyal ağ haritası da tüm bu bağlantıları görmemiz için sergiliyor.

Kasetlerin Görsel Arşivi

Kaset fotoğraflarından oluşan “Tapedeck” isimli dijital arşiv, müzik tüketim kültürüne ve grafik tasarım tarihine dair önemli belgeler sunuyor.

Alman sanatçı neck, 1989’dan bu yana bir grafik tasarımcı ve graffiti sanatçısı olarak kariyerini sürdürüyor. Dolayısıyla kasetlerin, yaşamlarımızın merkezi olduğu yılları yaşamış bir sanatçı. Kaset tasarımlarının güzelliği ve tuhaflığı onun en çok merakını cezbeden şeylerden. Bu nedenle kasetlerin fotoğraflarından oluşan görsel bir arşiv projesini hayata geçirmiş. Bu dijital arşivde, 20. yüzyılın ikinci yarısı boyunca üretilen kasetleri geniş bir yelpazede belgeliyor.

Minyatürlerle Bezeli 700 Yıllık El Yazmaları Ücretsiz Olarak İnternete Açıldı

Kongre Kütüphanesi, Osmanlı yönetimindeki bölgelerden ve Hindistan’dan gelen el yazmaları da dahil 700 yıllık Farsça el yazmalarını yüksek çözünürlüklü olarak internetin erişimine açtı. Minyatür sanatı, en gelişmiş haline Türk ve Pers hanedanlıkları dönemlerinde erişti. Fars kültürü zaten Osmanlı Saray kültürüne model olmuştu ve Osmanlı sanatı ve edebiyatı Fars kültüründen güçlü bir şekilde etkilenmişti. Dolayısıyla bu haberde göreceğiniz birçok el yazması ve minyatür, kültürel açıdan sizde yakınlık hissi uyandırabilir. İran’ın ne kadar zengin ve köklü bir kültüre sahip olduğunu söylemeye gerek yok. İlk Pers İmparatorluğu MÖ 550’de kuruldu ve Ahameniş İmparatorluğu olarak biliniyordu. Pers krallıkları sonraki yüzyıllarda yükselip yıkıldı, ancak kültürel olarak varlığını sürdürdü ve yayıldı. Fars edebiyatının ve sanatının 700 yıl önceki ilhamla dolu Altın Çağını, Kongre Kütüphanesi’nin (Library of Congress) çevrim içi koleksiyonu üzerinden artık bütün dünya keşfedebilecek.

Japonya’nın Renkli Baskılarla Bezeli Eski Ders Kitapları İnternete Açıldı

Japonya Ulusal Eğitim Politikası Araştırma Enstitüsü, 1800’lü yıllardan kalma yüzlerce ders kitabını ücretsiz olarak erişime açtı. Japonya’da elle renklendirilen monokrom baskılardan renkli ahşap baskı tekniği nishiki-e’ye veya görüntünün ayrı parçalarını oluşturan bir dizi tahta bloğun farklı tonlar kullanılarak basılabildiği ipek baskılara uzanan renkli baskı teknikleri yüzyıllarca kullanıldı. Yayıncılar, 1900’lerin başına kadar bu yöntemleri kullanmaya devam ettiler. Japonya Ulusal Eğitim Politikası Araştırma Enstitüsü arşivinde, 1800’lerin ortasından 1940’lara kadar uzanan inanılmaz ders kitaplarından oluşan bir hazine bulunuyor. Bu arşivde, bu eski renkli baskı tekniklerinin birçok muhteşem örneğini görmek mümkün. Bu nadir kitapların her biri arşive PDF olarak yüklenmiş, böylece neredeyse tüm cilt boyunca sayfalar arasında rahatça gezinebiliyorsunuz. Tüm kitaplar için ücretsiz olarak indirme seçeneği de sunulmuş.

New York Halk Kütüphanesi 870.000 Tarihi Kitabı ve Fotoğrafı İnternete Açtı

New York Halk Kütüphanesi’nin 870.000’i aşkın parçadan oluşan koleksiyonunda, Türkiye’den ve dünyadan görüntülere ücretsiz olarak erişmek ve bunları indirmek mümkün. İnternet yaşamımıza girmeden New York Halk Kütüphanesi, dünyadaki en büyük bilgi depolarından biri olarak kabul ediliyordu. Kütüphane, kitaplarını dijital olarak kiralamaya uygun hale getirerek zaman ayak uydurmayı da bildi. Tarihi arşivlerini tüm dünyaya ücretsiz olarak açarak ise devasa bir adım attı. Bu arşiv 870.000’in üzerinde kitap, belge ve fotoğraftan oluşuyor. Arşivde, Türkiye tarihi de dahil tüm dünya hakkında da parçalara erişmek ve ücretsiz olarak bunları indirmek mümkün.

Getty Müzesi 80.000’i Aşkın Sanat Görselini Ücretsiz Kullanıma Açtı

Getty Müzesi, yaklaşık 88.000 sanat görselini internet üzerinden ücretsiz indirmeye ve kullanıma açık hale getirdi. Merkezi Los Angeles’ta bulunan Getty; sanatı, bilgiyi ve çeşitli kaynakları dijital arşivi üzerinden çevrim içi olarak; Getty Center ve Getty Villa’da ise fiziksel olarak paylaşan önemli bir müze. Daha fazla izleyiciye ulaşmak için. 2013 yılında Open Content (Açık İçerik) programını başlatan kurum, o gün bugündür dünya üzerindeki herkesin yüz binlerce kültürel esere çevrim içi ve ücretsiz olarak erişilebilmesini sağladı. Bu paha biçilmez dijital arşiv sürekl, büyümeye devam ediyor. The Getty yakın zamanda koleksiyonundaki yaklaşık 88.000 yüksek çözünürlüklü sanat eseri görselinin artık Creative Commons Zero (CC0) altında ücretsiz olarak indirilebileceğini duyurdu. Getty’nin Open Content programı, çığır açan sanatçıların ikonik eserlerine ev sahipliği yapıyor. Claude Monet, Piet Mondrian, Édouard Manet ve Edvard Munch’un eserleriyle son iki yüzyıllık resim sanatı tarihi bu dijital koleksiyon üzerinden incelenebiliyor. İçlerinde ünlü Büyük İskender büstü gibi tarihi heykellerden; Orta Çağ’dan kalma Book of Hours gibi kitaplara kadar içinde kaybolabileceğiniz birçok parça yer alıyor.

Getty Müzesi, İllüstrasyonlarla Bezeli Orta Amerika El Yazmalarını İnternete Açtı

Getty Müzesi, meşhur Floransa Kodeksi’ni dijitalleştirip internete açtı ve bu kodeks bir video oyununun da ilham kaynağı oldu. 16. yüzyıla ait nadir el yazmalarını içeren dijital arşiv, Orta Amerika’daki günlük yaşamı ve gelenekleri anlatan yaklaşık 2.500 elle boyanmış illüstrasyon içeren ansiklopedik bir koleksiyon. Kodeks toplam 12 kitaptan oluşuyor. Metin, özellikle tarihin sömürgeci bakış açılarından türetildiği göz önüne alındığında, bölgenin yerli halkı açısından en önemli tarihi kaynaklarından biri olarak kabul edilmekte. Meksika kültürü, Aztek İmparatorluğu ve Meksika’nın fethi hakkında da en güvenilir bilgi kaynağı olarak kabul ediliyor. Dijital arşiv, metinleri ve görselleri aranabilir hale getirerek içeriğe pratik bir şekilde ulaşmayı sağlıyor. 1577’de Tlatelolco’daki (bugünkü Mexico City) Imperial Colegio de la Santa Cruz’da tamamlanan el yazması, daha sonra Avrupa’ya gönderilmiş. Floransa’da İtalyan Rönesansı’nı etkileyen köklü Medici ailesinin kütüphanelerinde yüzyıllarca büyük bir gizemle saklanmış. Florentine Kodeksi olarak da tanınan metnin ismi Medici ailesinin himayesine girmiş bir kodeks olmasından kaynaklanıyor.

Altyazı Sinema Dergisi’nin Arşivi Dijital Olarak Erişime Açılıyor

Türkiye’nin en köklü sinema dergilerinden Altyazı’nın 22 yıllık arşivi, erişime açılıyor. Altyazı Sinema Dergisi, filmlere dönüp “bakmak” isteyen herkesi dijital arşivini ziyarete çağırıyor: 2001-2023 yılları arasında yayımlanan 223 sayıdan oluşan, yüzlerce yönetmen ve binlerce filme dair içeriklerin bulunduğu bu kapsamlı arşivde; baş döndürücü bir sinema yolculuğu vadediyor. Bu arşiv sayesinde sinema tutkunları; 20 yılı aşkın süredir sinema kültürüne katkı sunan Altyazı’nın arşivine abone olarak pek çok değerli sinema yazarının kaleme aldığı eleştirilere, özel dosya konularına, yüzlerce yönetmene ve binlerce filme dair zengin içeriklere erişebilecek. Bu yolla Altyazı’nın bağımsız yolculuğuna da destek olabilecek. Bunun derlememizdeki tek “ücretli” arşiv olduğunu belirteyim.

Ekmek Klipslerini Sınıflandıran Arşiv

Holotypic Occlupanid Research Group isimli bir ekip, farklı tasarımlara sahip ekmek klipslerini inceleyip arşivliyor. 1994 yılında kurulan Holotypic Occlupanid Research Group (HORG) / Holotipik Oklupanid Araştırma Grubu kendini ekmek paketlerindeki plastik klipslerin incelenmesine ve sınıflandırılmasına adamış. “Oklupanid nedir?” dediğinizi duyar gibiyim. Oklupanidler, genellikle süpermarket vb ticari kuruluşlardaki torbalanmış hamur işlerinin üzerinde bulunan bu klipsler. Bu araçlar, dilimlenmiş ekmeğin paketlendiği plastik poşetleri kapalı tutmak için kullanılan son derece basit objeler. Bunlara ayrıca ekmek etiketleri, ekmek tırnakları, ekmek bağları, ekmek tokaları veya ekmek torbası klipsleri de deniliyor. Holotypic Occlupanid Research Group’a göre bu nesnelerin büyüleyici ve karmaşık yaşam döngüleri yeterince araştırılmamış. Bunu da sanki doğadaki bir canlıyı incelermişçesine kurguladıkları esprili bir metinlerle açıklamışlar.

Geçtiğimiz yıl da büyüleyici kültür sanat arşivlerine yer vermiştik. Merak edenler, aşağıdaki derlemeyle bu arşivleri keşfedebilir.

Yılın Çevrim İçi Kültür Sanat Arşivleri [Bigumigu’da 2023]

Görsel: New York Halk Kütüphanesi
Manşet görseli düzenlenmiştir.