Edebiyattan sinemaya, düşünceden fotoğrafa çok geniş bir yelpazede sanat eserlerinin sahiplerini koruyan telif haklarının Orta Çağ’a uzanan bir geçmişe sahip. Telif hakları sayesinde yazılan çizilen üretilen fikri mülkleri herkesi dilediğince kullanamıyor. İzin almak, satın almak gerekiyor. 2014’te Copy me’nin telif haklarının tarihini ve ortaya çıkma nedenini inceleyen bir videosunu Bigumigu’da yazmıştık. Sürecin tarihsel gelişimi için bu yazıyı okumanızı tavsiye ederim.
Telif haklarının günümüzce iyice atıl konuma gelmiş olması, her an her şeyin kopyalanıp yapıştırılabildiği bir dünyada kağıt üzerindeki gücüyle varlığını sürdürebiliyor olması dijital dünyanın kültürü içinde de bir paradoks yaratıyor. Telif haklarına alternatif olarak Creative Commons lisansı veya özgür yazılım gibi alternatif görüşler bulunuyor. Bu atılımlar telif hakkının gücünü kırmak ve paylaşım, yeniden üretim kültürünü güçlendirmek için çalışmalarını sürdürüyor.
Dijital dünyada telif hakkı dışında lisanslarla yayınlanan birçok fikri mülk olsa da telif hala dünyamıza kazık çakmış bir gerçek. Hemen her şey telifle korunuyor. Pek çok kişi ise ister sosyal medya olsun ister geleneksel medya, telif haklarını bir an bile düşünmeden o materyali kullanıyor. Fakat bu materyalleri kullanabileceğimiz ve telifleri ihlal etmeyeceğimiz bir gri alan yok mu?
Everything is A Remix ismiyle bilinen ve SXSW 2012’de canlı dinlediğimiz Kirby Ferguson, ABD yasalarında bulunan ve birçok ülke tarafından da kabul edilen adil veya dürüst kullanım (Fair Use) konusuna eğiliyor. Adil kullanım, telif haklarıyla korunan herhangi bir fikri mülkü eleştiri ve yorum amacıyla özgürce kullanımasına olana tanıyor. YouTube’da, Facebook’ta, internette karşımıza çıkan çoğu içerik adil kullanım yasası var olabiliyor. Adil kullanım kısaca, telifle korunan materyallerin sosyal değerler yaratma amacıyla eser sahibinden izin almadan kullanma olarak açıklanabilir.
Kirby Ferguson, bu videosuyla adil kullanım hakkında en temel bilgileri veriyor. Çünkü her telifli materyali bu yasanın arkasına saklanarak amaçları dışında kullanmak da kulağa pek yasal gelmiyor. Bu nedenle de adil kullanımın kanatları altında olduğu anlamak için 3 basamaklı basit bir test yöntemi anlatıyor. Ve videonun sonunda da adil kullanım hakkında soruları olanları paylaşamaya davet ediyor. Ferguson, bu soruları derleyip bir avukatla birlikte canlı olarak yanıtlayacak.
Adil kullanım kavramının Türkiye’de de uygulanması için yazılmış bazı akademik çalışmalar bulunuyor. Ancak Bilgi Edinme Hakkı Yasası‘na baktığımda yasa onaylanırken adil kullanım adına bir madde bulunmadığını gördüm. Basit aramalarda ise bu yönde bir bilgi karşıma çıkmadı. Adil kullanımın Türkiye’deki tek karşılığı Adil Kullanım Kotası. Ki o da servis sağlayıcılarını koruyan bir düzenleme. Ancak Facebook, Google, YouTube gibi büyük platformlarda adil kullanım hakkında bilgilendirmeler bulunuyor. Hatta YouTube, İçerik Oluşturucu Akademisi’nde adil kullanım üzerine dersler de veriyor.
Adil kullanım Türkiye’de geçerli bir yasa olmadığı için dijital olarak bu korumadan gönül rahatlığıyla faydalanmadan önce avukatınızla görüşmenizde fayda var.
Görsel: YouTube
