Reşad Ekrem Koçu’nun (1905-1975) ömrünün büyük kısmını adadığı ancak tamamlayamadığı kapsamlı bir çalışma olan İstanbul Ansiklopedisi’nin bugüne ulaşması ve herkesin erişimine açılması ne kadar heyecan verici, değil mi? Koçu, İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmak üzere 1944’te başladığı etraflı kaynak tarama ve madde yazımı çalışmalarını vefatına kadar sürdürmüş. Koçu’nun 24 cilt olarak planladığı ansiklopedinin G harfine kadarki ilk 11 cildi 1973’e dek aralıklarla Tan Matbaası, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, Ercan Matbaası, Hamle Matbaası ve Koçu Yayınları tarafından fasiküller hâlinde basılmış.

Muhteşem İstanbul’un muazzam kütüğü

Sokaklardan mimari yapılara, önemli ya da sıradan kişilerden şehrin âdetlerine, tarihî olaylardan şehir efsanelerine, nice konu farklı anlatımlar ve resimler eşliğinde kayda geçirilmiş. Dönemin değerli tarihçi, edebiyatçı, akademisyen ve sanatçılarının katkıda bulunduğu İstanbul Ansiklopedisi, tezkirecilik geleneğiyle Batılı ansiklopedizmi birleştiren bir başvuru kaynağı, bir tanıklıklar derlemesi ya da İstanbul’a dair her şeyi içerme çabasında devasa bir girişim olmasının yanı sıra, bütün bu malzemeyi kendine has bir İstanbul fikri veya imgesi olarak yeniden inşa eden sıra dışı bir çalışma.

Tarihçiler, araştırmacılar ve İstanbul tutkunları için müthiş bir kaynak

İstanbul’un Osmanlı İmparatorluğu başkentinden Türkiye Cumhuriyeti’nin bir vilayetine dönüşmesine tanıklık eden Koçu, şehri resmederken kazadan cinayete, turistten garsona, kahveden hamama gündelik ve alelade olanı anlatıma dâhil etmiş. Koçu hayattayken “Aba”dan “Gökçınar (Mehmed)” maddesine kadar basılabilmiş olan İstanbul Ansiklopedisi, resmî tarih anlatısının ötesine geçerek farklı pencereler aralaması sebebiyle 1990’lardan itibaren gitgide daha çok tarihçi ve araştırmacının ilgisini çeker.

Arşiv 40.000’i aşkın belgeden oluşuyor

Koçu’nun tasarı aşamasında kalmış gelecek ciltler için derleyip kurguladığı kapsamlı malzeme, 2018’de Kadir Has Üniversitesi tarafından devralınmasıyla bütünlüklü olarak ortaya çıkmış. 40.000’i aşkın belgeden oluşan arşiv, Koçu’nun çalışma yöntemlerine ve 20. yüzyılın ikinci yarısında kısıtlı imkânlarla çok ciltli ve yazarlı bir yayın üretmeye dair verdiği fikirler açısından bir tür “medya arkeolojisi laboratuvarı” niteliği taşıyor. “Gökdemir (Döndü)” ile “Zürefa Sokağı” maddeleri arası ciltlerde yer alması planlanmış ve arşivde bir listesi de bulunan maddelerin taslakları, yayımlanmış ciltlerdeki bazı maddelerin erken versiyonları, Koçu’nun kimi durumlarda malzemeye göre maddeler derlediğini düşündüren bağımsız metinler ile fotoğraf, çizim, alıntı gibi büyük bir çeşitlilik arz eden belge grubu, ansiklopedinin karmaşık ve çok katmanlı oluşum sürecini ayrıntılandırıyor.

Arşive buradan erişebilirsiniz. 

Reşad Ekrem Koçu Kimdir?

Reşad Ekrem Koçu, 1905 yılında İstanbul’da doğdu. 1921’de Bursa Lisesi’nden, 1931’de İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Ahmed Refik Altınay’ın öğrencisi ve asistanı oldu. Altınay 1933 yılında yürürlüğe giren üniversite reformuyla görevinden uzaklaştırılınca, Koçu da yeni kurulan üniversiteden istifa etti.

Kuleli Askerî Lisesi, Vefa Lisesi ve Pertevniyal Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaptı. Tarih öğretmenliğinin yanı sıra Cumhuriyet, Yeni Sabah, Milliyet, Hergün, Yeni Tanin ve Tercüman gibi gazeteler ile Hayat Tarih Mecmuası, Resimli Tarih Mecmuası, Tarih Dünyası, Hayat, Yeşilay, Büyük Doğu, Hafta, Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul Enstitüsü Mecmuası ve benzeri dergilerde makaleler yazarak geçimini sağladı. Tarihî romanlar ve belirli bir tarihî şahsiyeti anlatan romanlaştırılmış monografiler yayımladı.İstanbul’a dair tarihî, coğrafi, mimari, edebî, folklorik ve kültürel konuları ele alan, “şehrin muazzam kütüğü” olarak nitelendirdiği İstanbul Ansiklopedisi’ni 1944 Kasım’ında fasiküller hâlinde yayımlamaya başladı.

“Bundan sonra, üzerinde belki de ömrümü yıpratacağım” dediği ansiklopedi için ömrünün sonuna kadar çalışmaya devam etti.

Düzensiz aralıklarla yayımlanan 34 fasikülün ardından 1951 yılında ekonomik nedenlerle ansiklopediye ara vermek zorunda kaldı. 1958’de birinci fasikülden itibaren yeniden yayımlanmaya başlayan ansiklopedinin bu macerası 173 fasikül ve 11 cilt sürdü. “Gökçınar (Mehmed)” maddesi ile biten 1973 tarihli fasikülle beraber İstanbul Ansiklopedisi’nin yayın hayatı son buldu.
Koçu, bundan iki yıl sonra, 6 Temmuz 1975’te vefat etti ve Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi. İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmak üzere çıktığı yolda ansiklopedisi uğruna babadan kalma köşkünü, parasını ve sağlığını kaybeden tarihçinin mezar yeri tespit edilememektedir.

Künye:

Proje Yürütücüsü (Salt): Fatma Çolakoğlu
Proje Ekibi (Salt): Gamze Cebeci, Masum Yıldız, Mehtap Kuru, Sinem Ayşe Gülmez Saydam
Proje Ekibi (Kadir Has Üniversitesi): Gürbey Hiz, Mehmet Manyas, Serap Özyurt, Didem G. Önal
Araştırma ve Dijitalleştirme: Ahmet Metin Öztürk, Aybike Batuk, Ayşe Buluş, Ayşe Tuğba Silahtar, Bülent Tanju, Büşra İyibaş, Cansu Yapıcı, Derya Dertli, Dilay Dik, Elif Başgöl, Elif Tuna, Emre Ayvaz, Esra Nalbant, Ezgi Tuncer, Firuzan Melike Sümertaş, Gelengül Erkara, Lorans Tanatar Baruh, Murat Tülek, Mustafa Hazneci, Özge Ertem, Sinan Çetin, Yağmur Torun, Yonca Güneş Yücel, Zehra Betül Atasoy
Yazılım ve Uygulama: Ari Algosyan
Metin Düzelti: Ezgi Yurteri
Tasarım: Kraftend
Katkıda Bulunanlar: Ada Tuncer, Ahmet Ersoy, Ali Cindoruk, Aslıhan Demirtaş, Aslıhan Şenel, Asya Ece Uzmay, Atıl Aggündüz, Berkay Kasnaklı, Beyzanur Demir, Bülent Yücesoy, Cemal Kafadar, Cemre Yeşil Gönenli, Channel Studio, CLEVER°FRANKE, Çiğdem Kafesçioğlu, Eda Çağıl Çağlarırmak, Edhem Eldem, Enis Batur, Erdem Yücel, Esra Kahveci, Genç Açı Proje Ofisi (GAPO), Gene Kogan, Hasan Deniz, Irvin Cemil Schick, Lalin Akalın, Mehmet Kentel, Nezih Yirmibeş, Nurtaç Buluç, Oğul Öztunç, Orhan Pamuk, Osman Bozkurt, Özlem Hemiş, Sait Ali Köknar, Selim S. Kuru, Sermet Tolan, Shirine Hamadeh, Sinem Serap Duran, Suraiya Faroqhi, Süleyman Şenel, Reşat Kasaba, Tan Morgül, Uğur Aktaş, Uğur Tanyeli, Ümran Yalın, Vasıf Kortun

Emine Gönel ve Elif Birdoğan’ın çabalarıyla korunup saklanan İstanbul Ansiklopedisi külliyatı 2018 yılında Kadir Has Üniversitesi’ne devredildi.

Salt’ın İstanbul Ansiklopedisi üzerine Kadir Has Üniversitesi ile birlikte yürüttüğü arşiv ve araştırma projesi, 2018 yılında Meriç Öner (Salt Araştırma ve Programlar Eski Direktörü) ile Arzu Erdem (Kadir Has Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Eski Dekanı) tarafından, Cansu Yapıcı’nın proje koordinatörlüğü ile Bülent Tanju ve Emre Ayvaz’ın danışmanlığında başlatıldı.

Salt’ın, Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi projesi kapsamında 24 Mayıs – 29 Ekim 2023 tarihleri arasında düzenlediği Başka Kayda Rastlanmadı sergisi ile aynı adlı e-yayına dair çalışmalar Bülent Tanju, Cansu Yapıcı, Masum Yıldız, Gülce Özkara, Ezgi Yurteri ve Emirhan Altuner’in katkılarıyla gerçekleştirildi.

Görsel: İstanbul Ansiklopedisi

Türkiye’nin Kültür Tarihini Belgeleyen Yüzlerce Film Erişime Açıldı

Osmanlı Döneminden 6.000’i Aşkın Fotoğraf İnternet Üzerinden Erişime Açıldı